Dobrochna Ratajczakowa, Dzieje komedii polskiej. Od XVI wieku do końca PRL-u. Tom 1

Wydawnictwo Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego 2024

Imponująca wiedza i erudycja autorki, wsparte rozległością lektur, pozwoliły jej na kreślenie wielkiego tła kulturowego, na którym pozycja komedii – zmieniająca się w różnych epokach – jest przez nią przedstawiana. Pozwala to przede wszystkim na zobaczenie i wydobycie oraz podkreślenie znaczenia komedii, jakie miała dla rozwoju nie tylko innych gatunków literackich, ale i innych sztuk. W tym przede wszystkim teatru, z którym komedia związała się najbardziej, wpływając na konwencje, styl gry i inscenizacji, a także przemieniając widownię.

To zafascynowanie autorki gatunkiem wyrasta z przekonania, że to właśnie niedoceniania przez „poważną” literaturę komedia – w swojej zmienności, otwartości, migotliwości – jest jednym z najlepszych środków do „uobecniania dziejowego”, jak określa to, używając terminu Martina Heideggera. Autorka uważa, że to właśnie zdolność do przekształcenia i zmiany, przystosowania zadecydowała o trwałości komedii jako gatunku, „powołując do życia niemożliwą do opanowania mozaikę tekstów”. Dlatego nie tworzy jednej definicji. Uważa, że każda epoka i każda kultura inaczej wyznaczały jej kontur, który zmieniał się pod naciskiem różnych prądów, orientacji estetycznych, ideologii, nawet praktyk twórczych.

Książka ma podwójną narrację: narracja linearna jako opowieść o ­dziejach gatunku poświęcona jest ogólnym prawidłom przebiegu procesu przemian komedii i składających się nań prądów; nie dążąc do syntezy czy kompletnej monografii, przyjmuje postać opowiadania otwartego na uzupełnienia i dopowiedzenia, którymi są „rozsypane opowiadania w opowiadaniu” – krótkie notatki, miniatury narracyjne, szkice, drobne okruchy historii, które można czytać w dowolnej konfiguracji.

Pierwszy tom Dziejów komedii polskiej obejmuje dwie rozległe epoki, w jakich kształtowały się u nas odmiany tego gatunku. W okresie dawnej Polski Autorka śledzi jej dwie odmiany: elitarno­‑dworską i inteligencko­‑plebejską; natomiast oświeceniowe przejście do nowoczesności przynosi wskazanie ­fundamentów polskiej komedii w formule ­klasycystycznej, jej funkcję ­zwierciadła obyczajów na scenie publicznej, a także przypisanie komedii nie tylko funkcji rozrywkowej, ale i politycznej.