Wiesław Ratajczak, Spór o „Wyzwolenie” w roku 1903

Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 2024

Premiera Wyzwolenia Stanisława Wyspiańskiego w krakowskim Teatrze Miejskim 28 lutego 1903 r., poprzedzona wydaniem dramatu, wywołała konsternację widzów i krytyków oraz zapoczątkowała jedną z najdłuższych i najważniejszych polemik w dziejach kultury polskiej. Przedmiotem sporów stał się niezwykle nowatorski kształt artystyczny dzieła, a także podjęty w nim spór z tradycją romantyczną. Oczekiwano od Wyspiańskiego kontynuacji Wesela, więc tytuł nowego dramatu potraktowano jako zapowiedź programu narodowego, podjęcie przez współczesnego artystę tradycji wieszczej. Nie spełniając takich oczekiwań, autor zderzył czytelników i widzów z serią sprzecznych idei, przerysowanych rozpoznań polskich postaw i bynajmniej nie podsuwał prostych sposobów przezwyciężenia skutków szeroko rozumianej niewoli. W sporze o Wyzwolenie wzięli udział wybitni krytycy reprezentujący różne pokolenia, gusty artystyczne, środowiska polityczne. Lektura ich wystąpień pozwala poznać różnorodność stylistyczną ówczesnej krytyki literackiej i teatralnej oraz jej horyzonty intelektualne. Pierwszy etap polemik o Wyzwolenie (kontynuowanej w następnych dziesięcioleciach przy okazji kolejnych premier) był najważniejszy, gdyż liczne i różnorodne ujęcia, nierzadko sprzeczne lub podkreślające antynomie, utrwaliły pozycję dzieła, rzec można: nieoswojonego, niepokojącego, niebezpiecznego, wiecznie sprawiającego kłopot. Interpelatorzy raczej nie wchodzili we wzajemne zwarcie, najczęściej nie spierali się o Wyzwolenie, lecz z Wyzwoleniem lub z jego autorem, a nierzadko – z sobą samym. Przedstawiony w tej antologii spór jest wyrazistym potwierdzeniem polemicznego charakteru dzieła, którego dotyczy.